ظرفیت های مالیاتی و کاهش ضربه پذیری اقتصاد

به گزارش افق تازه، تفسیر و پژوهش های خبری ایرنا، مالیات یکی از اصلی ترین منابع درآمدی دولت ها برای تأمین هزینه ها و همچنین پیشبرد برنامه های مختلف توسعه است. طبق نظر کارشناسان درآمدهای قابل توجه نفتی در کشورهایی مثل ایران یکی از مهمترین موانع توسعه فرهنگ مالیاتی و ایجاد سازوکاری مدرن برای وصول مالیات از یک طرف و جلوگیری از فرار مالیاتی از طرف دیگر است.
حال که صادرات نفت کشورمان به خاطر تحریم ها کاهش قابل توجهی پیدا کرده و ممکن است عدم تمدید معافیت های نفتی از سوی آمریکا آن را بیشتر کاهش دهد موضوع مالیات و نقش آن در درآمدهای دولت از اهمیت بیشتری برخوردار می شود.
با این حال طبق نظر کارشناسان تازه ترین بررسی‌های انجام شده نشان می دهد که در سال 1397 سهم مالیات در تولید ناخالص داخلی کشور کاهش یافته است. به گزارش رسانه ها و بر اساس بررسی‌های اتاق بازرگانی تهران در 9 ماهه سال گذشته، نسبت درآمدهای مالیاتی دولت به تولید ناخالص داخلی حدود 4.5 درصد بوده که این عدد در مقایسه با مدت مشابه سال قبل از آن یک درصد کاهش را نشان می‌دهد. این رقم در مقایسه با سهم مالیات در کشورهای توسعه یافته و حتی کشورهای در حال توسعه بسیار پایین بوده و ضرورت افزایش آن به ویژه در شرایط کنونی بسیار حساس می شود.
لازم به ذکر است که به طور کل درآمدهای دولت به دو دسته کلی مالیات‌ها و غیرمالیات‌‌ها تقسیم می شود. درآمدهای غیر مالیاتی عمدتاً از طریق فروش نفت به دست می آید. بنایراین کاهش درآمدهای مالیاتی به معنای سنگین تر شدن بار هزینه ها بر دوش درآمدهای نفتی است. اگر درآمدهای نفتی کم شود باید این سنگینی بار را بخش مالیات تحمل کند. حال کاهش هر دو درآمدهای مالیاتی و نفتی می تواند به معنای روبه رو شدن دولت با کسری بودجه باشد. از این رو بازگشت به درآمدهای مالیاتی و پیاده کردن سازوکاری علمی و خردمندانه جهت وصول حداکثری مالیاتی امری اجتناب ناپذیر است.

** وضعیت ایران در مقایسه با سایر کشورها
بر اساس آمارهای موجود عملکرد ایران در حوزه مالیات با جهان توسعه یافته تفاوت قابل توجهی دارد. برای مثال در کشورهای توسعه یافته اروپایی سهم مالیات از تولید ناخالص داخلی بسیار بیشتر از کشورما است.
بر اساس گزارش سازمان توسعه و همکاری، متوسط نرخ مالیات به تولید ناخالص داخلی کشورهای پیشرفته جهان از 34 درصد در سال 2016 به 34.2 درصد در سال 2017 افزایش یافته است. در میان کشورهای توسعه یافته فرانسه با نرخ مالیات بر تولید ناخالص داخلی 46.2 درصد در سال 2017، بیشترین درآمد مالیاتی را داشته است و پس از این کشور، دانمارک با 46 درصد، بلژیک با 44.6 درصد، هلند با 38.8 درصد، ژاپن با 30.6 درصد و آمریکا با 27.1 درصد به ترتیب در رده های بعدی قرار دارند.
همچنین سهم مالیات از تولید ناخالص ملی در کشورهای در حال توسعه نیز حدوداً 15 درصد بوده که در قیاس با ایران فاصله‌ای بیش از سه برابری را نشان می‌دهد. برای مثال نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی در سال 96 در رقم 7,4درصد در برنامه ششم توسعه پیش‌بینی شد که این شاخص در سال 96 بالغ بر 6.8 درصد ثبت شده است. طبق نظر کارشناسان این آمارها می تواند هم نشان دهنده ضعف سیستم مالیات ستانی در کشور باشد که خود از شرایط زمینه ای و علی خاصی ناشی می شود.

** مالیات و رشد اقتصادی
رشد اقتصادی، بستر اصلی افزایش درآمدهای مالیاتی است. رشد اقتصادی یعنی تولید بیشتر کالا و خدمات و در نتیجه افزایش درآمدهای مالیاتی.
بر اساس جدیدترین گزارش بانک جهانی، نرخ تورم برای ایران در سال 98 31.2 درصد و نرخ رشد اقتصادی 3.7- درصد پیش‌بینی‌شده است. و این در حالی است که نرخ تورم و نرخ رشد اقتصادی برای سال 97 به ترتیب 23.8 و 1.6- درصد پیش‌بینی‌ شده است. البته بر اساس جدیدترین آمار منتشره از سوی مرکز آمار، نرخ رشد اقتصادی از این ارقام هم پایین تر بوده و آمارها در بخش های مختلف نرخ متفاوتی نشان می دهند. برای مثال در بخش صنعت رشد اقتصادی 6.9- درصد است. از این رو کاهش قابل توجه درآمدهای مالیاتی امری قابل انتظار به نظر می رسد. بنابر این ضرورت دارد که در راستای افزایش نرخ رشد اقتصادی به تقویت بخش های مختلف اقتصادی از جمله تولید اهمیت ویژه داده شود.

** فرار مالیاتی و ضرورت های مبارزه با آن
فرار مالیاتی یکی از واقعیت های اقتصادی جهان به شمار می رود و حتی در کشورهای توسعه یافته که دارای یک نظام مالیاتی منظم و پیشرفته هستند نیز وجود دارد. با این حال در کشورهای در حال توسعه فرار مالیاتی بیشتر دیده می شود و طبق نظر کارشناسان در کشورهایی که از نظام های قدیمی جمع آوری مالیات استفاده می کنند، وضعیت بحرانی تر است.
برای مثال به گزارش رسانه ها و طبق اظهارات وزیر اقتصاد در ایران بین 25 تا 40 هزار میلیارد تومان فرار مالیاتی وجود دارد. صاحبنظران این مبلغ را بسیار بزرگ دانسته و بر این امر تأکید دارند که برای مسدود کردن راه‌های فرار مالیاتی به بسیج عقلانی جمعی نیاز هست.
به باور کارشناسان فرار مالیاتی می تواند از طریق کاهش درآمدهای مالیاتی، توزیع بار مالیاتی را تحت تأثیر قرار داده و در نتیجه سیاست مالی کشور را با مشکل مواجه کند.
همچنین فرار مالیاتی می تواند تصمیم گیری های اقتصادی را به شدت تحت تأثیر قرار دهد و دست دولت ها را در اجرای برنامه های اقتصادی خود خیلی باز نگذارد. توزیع ناعادلانه ثروت و تأثیر منفی بر پس انداز و انباشت سرمایه بخش خصوصی نیز از دیگر پیامدهای فرار مالیاتی می تواند باشد.
اما ضعف سیستم مالیاتی کشور و کاهش درآمدهای مالیاتی دولت در شرایط روبه رو، اثرات مضاعفی بر اقتصاد کشور بر جای خواهد گذاشت. به باور کارشناسان ضروری است که دولت با کاهش درآمدهای نفتی، بر مالیات و جلوگیری از فرار مالیاتی تمرکز بیشتری داشته باشد.
دلایل متعددی را برای فرار مالیاتی نام می برند. به طور کل بخشی از عوامل فرار مالیاتی را می توان به نظام مالیاتی و مکانیسم های مالیات ستانی به ویژه در حوزه نظارت و نیز عدم شفافیت مالی و اقتصادی ربط داد و بخشی از آن را به نگرش و دیدگاه مالیات دهندگان.
برای جلوگیری از فرار مالیاتی و افزایش درآمدهای مالیاتی دولت باید در هر دو جهت دست به اقداماتی بزند. البته این اقدامات از هم جدا نبوده و به شدت در پیوند با یکدیگر قرار دارند. یعنی هر گونه اقدامی در سازمان مالیاتی کشور واکنش هایی در جامعه و در میان مالیات دهندگان در پی خواهد داشت.
در جانب نظام مالیاتی، وجود زیرساخت های الکترونیکی جهت شفاف سازی مالیاتی از یک طرف و برقراری یک سیستم نظارتی قوی و پاسخگو از ضرورت های هر نظام مالیاتی کارآمد است.
نظارت، جدیت و شفافیت در سازمان مالیاتی کشور موجب ایجاد حس اعتماد و عدالت در میان جامعه خواهد شد. اعتماد اجتماعی به نظام مالیاتی می تواند بستر فرهنگ مالیاتی و تقویت و گسترش آن را در کشور فراهم سازد.
در حال حاضر کارشناسان عواملی همچون عدم گسترش فرهنگ مالیاتی در جامعه، عدم مبادله اطلاعات کامل، نبود سیستم نظارت و پیگیری در اخذ مالیات، عدم استقبال از تسلیم اظهارنامه های مالیاتی و ضعیف بودن ضمانتهای اجرایی را در افزایش فرار مالیاتی و کاهش درآمدهای مالیاتی دولت دخیل می دانند. در نتیجه هرگونه اقدامی در جهت رفع این موانع از ضروت های حال حاضر اقتصاد کشور است.
به طور کل در شرایط کنونی کاستن از وابستگی اقتصاد به درآمدهای نفتی و افزایش سهم درآمدهای مالیاتی از مهمترین راه های جلوگیری و یا کاهش فشارهای اقتصادی ناشی از تحریم ها است. کارشناسان بر این واقعیت تأکید دارند که با کاهش وابستگی به نفت، پیش‌بینی می‌شود میزان ضربه پذیری اقتصاد ایران از تحریم‌های بین المللی به شکل قابل توجهی کاهش یابد.