در سال های اخیر با توجه به افزایش بازنمایی رسانهای برخی آسیبهای اجتماعی نظیر کودکآزاری جنسی، اخباری همچون آزار جنسی چند دانشآموز پسر توسط ناظم مدرسه و یا دختربچهای دبستانی توسط راننده سرویس مدرسه، در صدر اخبار قرار گرفته و مورد توجه واقع شدند.
اما اینکه آزار جنسی کودکان چه نشانههایی در ردههای سنی مختلف بر آنها خواهد داشت که والدین با دیدن آن نشانهها به این مهم پی ببرند؟؛ چه پیامدهای جسمی و روحی برای آنها ایجاد خواهد کرد؟؛ چگونه باید والدین به کودکان خود در این زمینه آگاهیبخشی داشته باشند؟ و مواردی از این دست، ما را بر آن داشت تا در گفتگو با شهرزاد برهانزاده؛ کارشناسارشد روانشناسی تربیتی و عضو پژوهشکده خانواده دانشگاه شهید بهشتی، به پاسخ به این سؤالات بپردازد.
برهانزاده در ابتدا درخصوص تعریف کودکآزاری گفت: مطابق با تعریف سازمان بهداشت جهانی کودکآزاری عبارت است از آسیب یا تهدید سلامت جسم و روان و یا سعادت و رفاه و بهزیستی کودک به دست والدین یا افرادی که نسبت به او مسئول هستند. همچنین در چهارمین ویرایش راهنمای تشخیصی و آماری اختلاات روانی، کودکآزاری شامل سوءاستفاده جسمی، جنسی و مسامحه در مورد کودک تعریف شده است.
وی با تقسیم کودکآزاری به سه گروه تشریح کرد: اولین گروه کودکآزاری جسمی (physical child abuse) است که عبارت است از جراحت جسمانی کودک زیر 18 سال توسط فردی که مسئول نگهداری و محافظت از کودک است؛ تحت شرایطی که نشان دهد بهداشت و بهزیستی کودک در معرض خطر یا تهدید است. دومین دسته کودکآزاری جنسی (sexcual child abuse) است که برای آن تعاریف گوناگونی ارائه شده است؛ از جمله اینکه آزار جنسی درگیر کردن کودک در فعالیتهایی است که منجر به ارضای جنسی افراد بزرگسال میشود، یا عمل تحمیلی جنسی بر علیه کودکی که فاقد تحول شناختی، هیجانی و جسمی هستند، و یا سوءاستفاده جنسی با تماسها و تعاملات بین کودک و فرد بالغی که میداند کودک را به منظور تحریک جنسی مورد استفاده قرار داده است.
این کارشناسارشد روانشناسی تربیتی، بیتوجهی یا غفلت ( Neglect ) را دسته سوم از انواع کودکآزاری دانست و گفت: عدم فراهم آوردن احتیاجات غذایی، پوششی، مسکن و بهداشت و مراقبت طبی؛ از جمله موارد این دسته است. البته غفلت همیشه عمدی نیست، بلکه فقدان آگاهی، مشکلات مالی و سایر عوامل ممکن است مانع کفایت والدین در جهت سرپرستی و پرورش فرزند شود.
کودکانی که دچار آزار جنسی شدهاند، چه علایمی از خود نشان میدهند؟
عضو پژوهشکده خانواده دانشگاه شهید بهشتی درخصوص نشانههایی که کودکان آزار جنسیدیده، از خود بروز میدهند، گفت: برخی از کودکان تأثیرات ناشی از آزارشان را به صورت رفتارهایی نشان میدهند که شاید جنسی باشد، اما ضرورتاً همیشه اینگونه نیست. همچنین برخی از بچهها ممکن است کنارهگیر، بدخلق، پرخاشگر، بیقرار و مضطرب شوند و حتی برخی از کودکان ممکن است هیچ نشانهایی را به طور کلی نشان ندهند.
وی افزود: اغلب کودکان وقتی مورد آزار جنسی را افشا میکنند، استرس و اضطراب در رفتارهای غیرکلامی خود نشان میدهند؛ مانند نشان دادن خجالت و ترس در چهرهشان و حتی سفتی و تنش در بدنشان. برای مثال وقتی مریم به مادرش گفت که دایی او را شب پیش وقتی که در خواب بوده لمس کرده است، صورتش قرمز و تن صدایش پایین بود. او نمیتوانست در صورت مادرش نگاه کند و اشک در چشمانش حلقه زده بود و مشتهایش را گره کرده بود ( نشانههای جسمی).
برهانزاده با بیان اینکه میتوان به آزارهای جنسی از طریق بازیها و نقاشیهای خود به خودی کودک پی برد، آسیبهای وارده به این کودکان را چنین برشمرد: آسیبهای روانی این کودکان شامل اضطراب، افسردگی، ترسهای مرضی، احساس گناه، پرخاشگری، مشکلات تمرکز، دوریگزینی اجتماعی، انزوا، ترس و اجتناب از مردان، عصبی بودن، تغییر در الگوی خوردن، علابمی مثل کابوس شبانه، واکنشهایی نظیر از جا پریدن، مشکلات ارتباطی و افکار خودکشی است.
وی ادامه داد: در برخی نیز موارد نشانههای فیزیکی از آزار جنسی وجود دارد، که البته نسبتاً نادر است و بیشتر سوءاستفادههای جنسی کودک، آسیب فیزیکی ایجاد نمیکند. هر چند بیماریهای مقاربتی در کودکان نشانه قابل اعتمادی برای سوءاستفاده جنسی به حساب میآیند.
چه عواملی در نمایان ساختن واکنش به مسئله آزار جنسی مؤثر است؟
این روانشناس برخی عوامل را در نمایان ساختن واکنش به مسئله آزار مهم شمرد و چنین توضیح داد:
1. سن قربانی: هر چه سن قربانی بیشتر باشد، تجارب سختتری خواهد داشت.
2. سن متجاوز: هر چه سن متجاوز بیشتر باشد، آثار شدیدتری بر قربانی به جای میگذارد.
3. هویت متجاوز: متجاوزان مذکر آثار سختتر و جدیتری بر کودک میگذارند.
4. طول دوره سوءاستفاده جنسی: هر چه مدت سوءاستفاده طولانیتر باشد، آثار منفی شدیدتری بر قربانی خواهد داشت.
5. ارتباط متجاوز با قربانی: هر چه رابطه نزدیکتر باشد، آثار ایجادشده بیشتر و شدیدتر است.
6. ماهیت عمل سوءاستفادهگرانه: هر چه آزار با خشونت و اجبار بیشتری اعمال شود، آثار شدیدتری خواهد داشت.
7. مرحله رشدی که کودک در آن قرار دارد.
8. تعداد سوءاستفاده کنندگان.
9. میزان حمایت خانواده.
وی تأکید کرد: به دلیل اینکه انجام هرعمل جنسی بر روی کودک به نوعی آزار محسوب شده و در حیطه رشدی او قرار ندارد، لذا بر روی هر دو جنس که در سنین کودکی باشند، آسیبرسان خواهد بود.
آزار جنسی کودک چه عوارضی در پی خواهد داشت؟
عضو پژوهشکده خانواده دانشگاه شهید بهشتی در ادامه درخصوص عوارض این آزار در سنین مختلف بر کودکان چنین تشریح کرد:
1. در کودکان 4-1 سال: اغلب فقدان آداب توالت، ترس از مردان و چسبیدن افراطی به مادر دیده میشود.
2. قربانیان 6 – 4 سال: معمولاً با شکایت جسمانی به پزشک مراجعه میکنند. قربانی با احساس گناه شدید و قطع امید از علاقه و توجه دیگران گاه مانند کودکی وحشی رفتار میکند. نظافت و شستشوی جبری یا مرگ سمبولیک و تکراری والدین؛ از مراحل مهم بازیهای کودک این سن به شمار میآید.
3. کودکانی در سنین 12 – 9 سالگی: که قربانی آزار جنسی میگردند اکثراً به دلیل مشکلاتی که در صحبت کردن در مورد این مسئله دارند، دچار واپسزنی جنسیت و اختلال در هویت جنسی میشوند. درگیری و اشتغال ذهنی آنها با مسایل جنسی سبب میشود که گاهی به صورت بیشرمانه و توأم با پررویی، به توضیح واقعیات بپردازند.
والدین چه مواجههای داشته باشند؟
برهانزاده درخصوص نحوه مواجهه والدین با کودک خود، پس از دیدن علایم مذکور گفت: اولاً مهم است که والدین از قبل در این زمینه آموزش و دانش لازم را کسب کرده باشند؛ هر چند که شاید بسیاری از خانوادهها کسب اطلاع در این زمینه را ضروری ندانند.
این روانشناس ادامه داد: بنابراین توصیه میکنم که حتماً والدین اطلاعات ابتدایی را در زمینه برخورد با کودکی که احیاناً به هر علتی مورد سوءاستفاده قرار گرفته است، بدانند؛ چراکه بزرگسالان با برخورد تند و حتی گاهی با تنبیه فیزیکی این احساس را در کودک ایجاد میکنند که او مقصر است و این امر سبب تنفر کودک از خودش خواهد شد و فکر میکند موجودی دوستداشتنی نیست.
از سؤال کردنهای مکرر و توضیح خواستن از کودک خوداری کنید
وی با تأکید بر اینکه والدین پس از مطلع شدن، از سؤال کردنهای مکرر و توضیح خواستن از کودک خوداری کنند، ادامه داد: لازم است والدین نقش حمایتی خود را به عنوان والد به فرزند نشان دهند؛ بهطوریکه کودک بفهمد که او مقصر نیست و کسی که به او آزار رسانده است، گناهکار است.
برهانزاده ادامه داد: آزار جنسی میتواند آسیب جدی از نظر روانی به همراه داشته باشد و به همین جهت لازم است والدین کودک را به کلینیکهای روانشناختی هدایت کرده و تحت درمان قرار دهند و از طریق مقامات قانونی اقدام کنند تا مجرم به مجازات خود برسد.
چند توصیه به والدین
عضو پژوهشکده خانواده دانشگاه شهید بهشتی برای پیشگیری از آزار جنسی کودک، توصیه کرد: لازم است والدین از فرستادن کودکان خود به محیطهای خلوت که امکان رخ دادن آزار باشد خودداری کنند، اگر کودک خود را برای خرید میفرستند در ساعت خلوت از روز یا شب نباشد و برای کودکان سنین پایینتر این کار به تنهایی نبوده و حتماً خودشان در کنار او در فروشگاه حضور داشته باشند، نسبت به حرفهایی که کودک میگوید حساس باشند؛ مثل اینکه "من دوست ندارم خانه دایی برم."، استفاده از اینترنت و ماهواره با توجه به سن کودک و فعالیت درسی کودک، محدود و زیر نظارت والدین باشد، همچنین لازم است شناخت کافی از دوستانی که فرزندان با آنها ارتباط دارند داشته باشند و مراقب باشند که کودک افراد خیلی بزرگتر از خود معاشرت نداشته باشد.
وی با بیان اینکه بایستی والدین باید درباره تربیت جنسی و سوءاستفاده جنسی به کودکان خود آموزش دهند، ادامه داد: هر چند این کار برای برخی از والدین بسیار سخت است؛ چراکه از یک طرف باید آنها را آگاه کنند و از طرف دیگر نباید دچار ترس و نگرانی شوند.
این مفهوم را در فرزندان خود تقویت کنید که بدن آنها به خودشان تعلق دارد
برهانزاده افزود: افرادی که برای جسم خود ارزش و احترام قائلاند، کمتر احتمال دارد مورد سوءاستفاده قرار بگیرند؛ لذا والدین باید این مفهوم را در فرزندان خود تقویت کنند که بدن آنها به خودشان تعلق دارد و بچهها با این کار برای جسم خود احترام قائل خواهند شد.
مفهوم خصوصیبودن بدن را در سن 4- 3 سالگی به کودک آموزش دهید
این روانشناس با بیان اینکه والدین به کودکان در سن 4- 3 سالگی مفهوم خصوصی بودن بدن را منتقل کنند، ادامه داد: بایستی یک کودک پنچ ساله حریم خصوصی خود را به خوبی درک کند.
بهترین زمان برای دادن این آموزشها زمان حمامکردن کودک است
عضو پژوهشکده خانواده دانشگاه شهید بهشتی بهترین زمان طرح موضوع سوءاستفاده جنسی برای کودک را هنگام حمام کردن دانست و تشریح کرد: موضوع سوءاستفاده جنسی موضوعی خشن است و شما میتوانید برای ملایمتر کردن گفتگوی خود، ابتدا درباره رشد مناسب بدن فرزندان صحبت و سلامت جسمی او را تحسین کنید و در ضمن از این جملات استفاده کنید: "به به! ببین چقدر تمیز شدی. چه بدن سالمی داری! حالا یادت باشد که بدن تو خصوصی است و کسی نباید از تو بخواهد که به قسمتهای خصوصی بدن تو نگاه کند یا به آنها دست بزند. به غیر از مامان و بابا هنگام حمام یا وقتی که بخواهند از سلامت بدنت آگاه شوند و پزشک وقتی که بخواهد تو را معاینه کند؛ در حضور پدر و مادر. قسمتهای خصوصی بدنت آن قسمتهایی است که با لباس شنا پوشانده میشود."
فرمول "نه، برو"
وی ادامه داد: البته والدین باید برای حد و مرزها احترام قائل باشند و اگر فرزندشان دوست ندارد کسی را ببوسد، او را اجبار نکنند، همچنین او را به زور به آغوش نکشند؛ از آنجاییکه اغلب اوقات فرد متجاوز از افراد نزدیک کودک است، باید به کودکان خود بگویید "اگر کسی با دست زدن به بدنت، تو را ناراحت میکند از فرمول نه، برو" استفاده کند و از فرد سوءاستفادهکننده دور شوند. میتوان حتی به کودکان کوچکتر هم این فرمول را با نقش بازی کردن برای مقابله با سوءاستفاده آموزش داد.
تفاوت "خصوصی" و "راز" را به کودکان آموزش دهید
برهانزاده با بیان اینکه والدین باید تفاوت میان "خصوصی" و "راز" را برای فرزندان خود توضیح دهند، خاطرنشان کرد: متجاوزان نزدیک، از قربانی خود میخواهند که این مسئله را مانند یک راز نزد خود نگه دارد و همین امر باعث ادامه یافتن سوءاستفاده و آسیب بیشتر برای کودک میشود.
منبع: مهرخانه