اتفاقاتی که پس از رد برجام توسط ترامپ خواهد افتاد

طبق قانون «بازبینی توافق هسته­ ای با ایران» که در ماه می سال 2015 تصویب شده است، رئیس جمهور بایستی هر 90 روز یک بار، پایبندی ایران به شرایط توافق را تأیید کند. در دو دوره گذشته، در ماه­های آوریل و جولای، این تأییدیه در دولت ترامپ صورت گرفته، و رئیس جمهور بر خلاف میل باطنی، توافق را مورد تأیید قرار داده است.

اما این بار، همه چیز متفاوت است. گزارش­ها مبنی بر این است که ترامپ که کاملا متنفر از تأیید کردن چیزی است که آن "بدترین توافق تاریخ" می­نامد، مجددا آن را تایید نخواهد کرد. اگر گزارش­ها صحیح باشند، - البته اطمینان به گزارشات کاخ سفید هرگز امکان پذیر نیست- ترامپ، آغازگر بحران سیاست خارجی بسیار جدی خواهد بود.

این عدم تأیید، به خودی خود، پایانی برای توافق هسته­ ای نیست. اما به طور رسمی شروعی است بر فرآیندی که کنگره به سرعت می­تواند بر مبنای آن تحریم­های ایران را بازگرداند، تحریم­هایی که بر اساس توافق هسته­ای از بین رفته بود. اگر جمهوری خواهان کنگره، بر انجام این امر رای موافق دهد، تا حدی زیادی شکست برجام حتمی خواهد بود، زیرا در صورت بازگشت تحریم­ها، ایران دلیلی برای ماندن در این توافق نخواهد داشت.

نکته جالب توجه این است که، این تصمیم، تصمیمی بسیار حیاتی است- تصمیمی که موجب نگرانی شدید حامیان برجام شده است.

سوزان مالونی، معاون مدیر برنامه سیاست خارجه در موسسه بروکینگز می گوید: "عدم تأیید برجام، مشروعیت این توافق را از بین می­برد و رفته رفته موجب فروپاشی آن خواهد شد".

در ادامه، مهمترین اطلاعات در مورد این بحران ناگوار ذکر می­شود- اینکه عدم تأیید به چه معناست، تصمیم ترامپ به طور ضمنی چه معناهای قانونی و سیاسی دارد، و چرا این ضرب­الاجل کارشناسانی چون مالونی را اینچنین نگران می­کند.

ایران مطابق قوانین برجام عمل می­کند- و مشاوران ارشد ترامپ از این موضوع کاملا آگاهند
توافق هسته­ ای بین ایالات متحده و ایران- یا به بیان دقیق­تر، بین ایالات متحده، ایران، چین، فرانسه، روسیه، انگلستان و آلمان- یک سند بسیار طولانی و به لحاظ فنی بسیار پیچیده است. اما اطلاعات در مورد مفاد اصلی آن را می­توان به چندین مورد توافق بسیار ساده محدود کرد: ایران با اعمال محدودیت­هایی بر برنامه هسته­ای خود موافقت می­کند و در عوض پنج کشور دیگر تحریم­های تحمیل شده بر تهران را که قبلا به واسطه فعالیت­های هسته­ای تعیین شده، لغو خواهند کرد.

به نظر می­رسد، این توافق، که به طور رسمی برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) نام دارد، اساسا همانطور که از قبل تعیین شده، به کار خود ادامه می­دهد.

آژانس بین ­المللی انرژی اتمی، بارها تأیید کرده است که ایران به مفاد برجام وفادار بوده، از جمله این ماده که ایران صدها سانتریفیوژ (ابزاری که می­توان از آن برای ساخت سلاح­های هسته­ای استفاده نمود) را غیر فعال کند.

ریجارد نفیو، استاد دانشگاه کلمبیا که در زمینه مذاکرات با ایران در کاخ سفید در دوران اوباما در سالهای 2011 تا 2013 فعالیت داشته، عنوان می­کند: "ما از هر گونه سنجش عینی استفاده کرده ­ایم و می­دانیم که هیچ تخلفی در توافق صورت نگرفته است".

بنابراین اگر ایران تمامی مفاد برجام را رعایت کرده، چطور ترامپ می­تواند از تأیید توافق امتناع کند؟ اگر نگاهی دقیق بر متن قانون بازبینی توافق هسته­ ای با ایران داشته باشید، متوجه خواهید شد که این توافق ورای موافقت فنی با شرایط توافق، نیازمند اعمال نظر رئیس جمهور است.

به بیان دقیق­تر، لازم است ترامپ تأیید کند که تعلیق تحریم­ها مناسب و متناسب با سنجش های خاص و مختلفی توسط ایران است، و نیز امری حیاتی برای منافع امنیت ملی ایالات متحده می­باشد.

این گفته، سخنی به مراتب غیر قابل توضیح است، زیرا آنچه که منافع امریکا در نظر گرفته می­شود، قضاوتی شخصی است. بر مبنای قانون «بازبینی توافق هسته­ای»، قانون به ترامپ این اجازه را می­دهد که از تایید برجام امتناع کند. مایکل سینگ، عضو سابق موسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک بیان می­کند: "آنها می­توانند هر کاری که دوست دارند انجام دهند".

البته این سوال به وجود می­آید: اگر واقعیت این است که ایران بر مبنای توافق عمل کرده است، چرا باید خواسته ترامپ بر این باشد که آن را تایید نکند؟

از طرفی، مخالفت هایی علیه تأیید مجدد توافق، از سوی تعداد زیادی از مقامات رسمی دولتی صورت گرفته که قابل توجه ترین­ آنها، سفیر سازمان ملل، نیکی هالی است.

اما اکثریت تیم امنیت ملی در دولت ترامپ با این نظر موافق نیستند. مشاور امنیت ملی، اچ­آر مک­ مستر، وزیر دفاع، جیم متیس و وزیر امور خارجه، رکس تیلرسون همگی مخالف عدم تأیید توافق هستند. زمانی که در سوم اکتبر از متیس در جلسه دادگاه سنا سوال شد، آیا او فکر می­کند ماندن در توافق به نفع منافع ملی ایالات متحده هست یا نه، او یه راحتی پاسخ داد: "بله جناب سناتور".

اما، تصمیم نهایی بر عهده هیلی یا متیس یا هیچ کس دیگری نیست. تصمیم نهایی را رئیس جمهور اتخاذ می­کند و بنابراین منوط به جهان­ بینی و شیوه نگرش رئیس جمهور ترامپ است.

با این حال، چرا ترامپ همچنان بر عدم تأیید برجام اصرار دارد؟
جدا از سخنان کلی برای مذاکره مجدد در زمینه شرایط توافق، در بیان دلیل دقیق سیاسی برای عدم تأیید توافق، شخص رئیس جمهور، هیچگونه اعلام موضع دقیق و اشکار نداشته است. کارشناسان هیچگونه نشانه ­ای نمی­بینند، مبنی بر این که او به طور خاص شناخت کاملی از مباحثات دارد.

سارا کرپز، استاد دانشگاه کرنل که در زمینه موافقت­نامه­ های کنترل تسلیحات، مطالعه می­کند می گوید: "به نظر من، در واقع همه اینطور فکر می­کنند که او [ترامپ] از جزئیات و ابعاد این توافق هیچ اطلاعی ندارد".

از طرفی، گزارشات دریافتی از داخل کاخ سفید، بر احساسات درونی ترامپ در مورد توافق تأکید دارند. وقتی ترامپ برجام را در ماه جولای تأیید کرد، استفان هیز و مایکل وارن در مجله ویکلی استاندارد گزارش دادند، ترامپ مجبور شد اینکار را با فشار از جانب متیس و تیلرسون انجام دهد، و از این امر "عصبانی" و "آزرده خاطر" بود. گزارشات الیانا جانسون در مجله پولیتیکو، مبنی بر این است که ترامپ طی آن جلسه سخنرانی شدیداللحنی برای افسران نظامی ایراد کرد و بعد از یک ساعت مباحثه طولانی، صرفا متقاعد شد توافق ایرانیان را تأیید کند به طوریکه یکی از افسران نظامی آن جلسه را "یک دعوای تمام عیار سیاسی" توصیف کرد.

ترامپ بارها مجبورشده است که تأیید کند سخنان گذشته­ ی او – که توافقایران به واقع همانطور که در توافق تعیین شده، ادامه یافته است [تأییدهای وی در آوریل و جولای] - مغالطه­ ای بیش نبوده است و این به نوعی تحقیر شخصیت خود اوست.

عدم تأیید توافق، چه نتیجه ای در پی خواهد داشت؟
افرادی که در داخل دولت احساس می­کنند این بار فشار از جانب افسران نظامی به هیچ عنوان مسیر حرکت او [ترامپ] را تغییر نخواهد داد. طی چند هفته اخیر، واشنگتن پست، پولیتیکو و ویکلی استاندارد همگی این طور گزارش داده­اند که ترامپ تصمیم قطعی خود را گرفته است و توافق ایران را در ضرب­الاجل 15 اکتبر، تأیید نخواهد کرد.

اگر ترامپ در روز یکشنبه، از تأیید این توافق امتناع کند، فروپاشی توافق ایران به سرعت صورت نخواهد گرفت. عدم تأیید به این معنا نیست که ایالات متحده از برجام بیرون خواهد رفت.

لازمه توافق هسته­ای به خودی خود این نیست که رئیس جمهور امریکا به طور رسمی هر 90 روز اعلام تأیید توافق کند. شرطی که اهمیت دارد، قانون ایالات متحده است، قانونی که گنگره آن را به عنوان راهکاری جهت تأیید قدرت­های نظارتی خود بر توافق مشخص می­کند.

با این حال، به این معنا نیست که عدم تأیید، بر سرنوشت توافق تأثیری نخواهد گذاشت.

اگر رئیس جمهور توافق ایران را تأیید نکند، بر طبق قانون موضوع به کنگره ارجاع داده خواهد شد. به بیان دقیق­تر، به کنگره راهکاری ارائه می­شود تا ظرف 60 روز آینده سریعا اعمال مجدد تحریم­ها بر ایران را تصویب کند؛ تحریم­هایی که به عنوان بخشی از توافق به تعلیق درآمده بودند. رأی اکثریت حزب جمهوری­خواه برای اعمال مجدد تحریم­ها کافی است، زیرا پروسه­ های رأی به تحریم طبق قانون بازبینی توافق هسته­ای با ایران به حزب دموکرات، فرصت فیلترینگ نمی­دهد.

تا به اینجا، این امر بدیهی­ ترین و قابل توجه­ترین نتیجه­ی عدم تأیید توافق است: قدرت دادن به کنگره برای ارسال سریع تصویب قانونی که قطعا موجب نابودی توافق خواهد شد.

با این حال، عدم تأیید، کنگره را وادار به رأی گیری برای تحریم­های جدید نمی­کند- فقط به آنها این قدرت را می­دهد که اگر چنین انتخابی داشتند، سریعا اینکار صورت گیرد. و به نظر می­رسد درست همانند دولت ترامپ، در واقع مخالف با اعمال مجدد تحریم­ها هستند. چهار نفر از افرادی که تفکری مشابه با دولتمردان دارند به آنه گیران و کرون دمیرجیان در واشنگتن پست اعلام کرده­ اند "ترامپ این توانایی را نخواهد داشت که به کنگره توصیه کند تحریم­ها را مجددا اعمال کنند".

هدف این نیست که از ضرب­ الاجل 15 اکتبر به عنوان فرصتی برای از بین بردن توافق استفاده شود. بلکه، اینطور به نظر می­رسد که این حرکت، حرکتی عمدتا سمبلیک است: فرصتی برای رئیس جمهور که هر سه ماه خودش را به زحمت نیاندازد و این در حالی است که [تأیید 90 روزه رئیس جمهور] در واقع، هیچ نتیجه عملی سریعی نیز در پی ندارد.

همچنین، فشار سیاسی که این تصمیم ایجاد می­کند، ممکن است ترامپ را مجبور کند تا به طور یک جانبه این توافق را از بین ببرد.

برای مثال، قانون آزادی ایران و مقابله با اشاعه، امریکاییان را از انجام معاملات تجاری با شرکت­های انرژی ایران، کشتی سازی و کشتی­رانی منع می­کند. بر طبق شرایط توافق هسته­ ای ایران، امریکا باید این تحریم­ها را لغو کند- هر چند کنگره پس از امضای توافق، قانون آزادی ایران و مقابله با اشاعه را لغو نکرد. در عوض، رئیس جمهور باراک اوباما، از اختیارات خود قانون آزادی ایران و مقابله با اشاعه استفاده کرد تا تحریم­ها را لغو کند. هر لغو تحریم 180 روز ادامه داشت، ضرب­الجل برای لغو مورد بعدی در قانون آزادی ایران و مقابله با اشاعه، ژانویه است.

حال تصور کنید ترامپ در حال سبک سنگین کردن تصمیمش است تا لغو تحریم دیگری در مورد قانون آزادی ایران و مقابله با اشاعه را در جهانی اعلام کند که خودش بیان می­کند حفظ تحریم­ها بر ایران مربوط به منافع ملی ایالت متحده نیست.

النا چاچکو، دانشجوی دکترای دانشکده حقوق هاروارد توضیح می­دهد اگر ترامپ بخواهد، می­تواند به طور اساسی اجرای توافق را متوقف کند، و هیچکدام از این موارد لغو تحریم­ها در قوانین کنگره وجود ندارد.

بنابراین، در نهایت عدم تأیید توافق به طور رسمی موجب پایان یافتن توافق ایران نیست- اما تهدیدات بسیار جدی برای تداوم آن ایجاد خواهد کرد.

اگر انتخاب ترامپ عدم تأیید توافق باشد، نفیو می گوید"ما در شیب بسیار تندی قرار می­گیریم که منجر به فروپاشی برجام خواهد شد".

آیا ایالات متحده و ایران بعد از عدم تأیید توافق، می­توانند به روابط خود ادامه دهند؟
در پایان، پاسخ دادن به این سوال که آیا دولتمردان در شیبی که نفیو به آن اشاره کرد، حرکت خواهند کرد یا نه، دشوار است.

حتی اگر کنگره یا رئیس جمهور تصمیم بگیرند اعمال مجدد تحریم­ها سریعا صورت نگیرد، هم نفیو و هم ملانی به این امر که این توافق بتواند از عدم تأیید جان سالم به در برد، شک دارند.

ملانی هشدار داد " اگر ایالات متحده اقدامات خاصی را برای تضعیف این توافق در نظر داشته باشد، حتی اگر عدم تأیید صورت گیرد، تداوم یافتن توافق مورد سوال قرار خواهد بود". اگر ایالات متحده می­گوید ما تمایلی نداریم، حتی برای رسیدن به اهداف سیاسی خودمان، تا بیان کند کارکرد این توافق هنوز ادامه دارد، با این حال، با گذشت زمان، این امر پیش­زمینه­ای است برای تحریک فرآیندی که منجر به فروپاشی برجام خواهد شد.

آنچه که کاملا قطعی است این موضوع است که عدم تأیید توافق، بحرانی را در روابط ایالات متحده-ایران در پی خواهد داشت، و اولین مرحله قطعی در دولت ترامپ، تلاش برای مزاکره مجدد یا حذف توافق هسته­ای است.

سرنوشت توافق و شاید ثبات خاورمیانه در نگاهی گسترده ­تر، منوط به این امر خواهد بود که چطور دیپلمات­ها و رهبران سیاسی دو کشور به نتایج حاصل از عدم تأیید توافق رسیدگی کنند.